Jako trenerzy wymagamy od naszych podopiecznych bezwarunkowego zaangażowania, wykonywania zadań bez względu na zaistniałe sytuacje, a przede wszystkim rozumienia gry. Wszystkie te pożądane przez nas elementy musimy wzmacniać w treningu. Naszą rolą w tym procesie jest nieustanna obserwacja i dostosowywanie metod pracy.

Żeby zobrazować istotność wiedzy i mentalności, pozwolimy sobie przytoczyć wspomnienia jednego z byłych ekstraklasowych piłkarzy. Podczas kursu trenerskiego opowiedział on, jak wyglądał jego typowy dzień w czasach, kiedy zaczynał grać w piłkę. Aby dotrzeć na trening, prosto ze szkoły jechał rowerem 10 kilometrów na stację kolejową. Tam wsiadał w pociąg, w którym spędzał 45 minut. Gdy docierał na miejsce, pozostawał jeszcze krótki spacer na boisko. Po treningu pokonywał całą trasę z powrotem. Robił to 3-4 razy w ciągu tygodnia, a w weekendy dodatkowo dojeżdżał na mecze. Nie miały dla niego znaczenia warunki atmosferyczne, nie mógł liczyć na wsparcie zapracowanych rodziców, nie osiągał wówczas żadnych korzyści materialnych.

Takich przykładów jest oczywiście dużo więcej. Podobne doświadczenia wielokrotnie opisywał choćby Jakub Błaszczykowski, dojeżdżający na treningi po kilkadziesiąt kilometrów autobusem. W pamięci mamy też opowieści wielu trenerów grup młodzieżowych, którzy przytaczali historie o swoich wychowankach osiągających sukcesy sportowe dzięki niesamowitej determinacji do samego uczestnictwa w treningu. Wielokilometrowe marsze, długie dojazdy, niekorzystne środowisko czy kiepskie warunki nie stanowiły dla nich wymówki, a jedynie drobną przeszkodę na drodze do celu. Również gra podwórkowa, w której wprawdzie obowiązywały zasady, najczęściej jednak odnoszące się do prawa silniejszego, hartowała zdrowie i odporność na przeciwności. W takich warunkach mentalność kształtowała się naturalnie. 

Oczywiście nikt nie wymaga, żebyście zaserwowali swoim podopiecznym podobne utrudnienia. Warto jednak pamiętać, że w czasach, kiedy zawodnik przywożony i odprowadzany jest pod same drzwi, kiedy niejednokrotnie nie martwi się nawet o samodzielne spakowanie na trening, musimy zadbać o jego odpowiednie ukształtowanie mentalne. Żeby dobrze to zrobić, warto zrozumieć, czym w ogóle jest mentalność i jak wygląda proces jej kształtowania. Jak mawiał amerykański pisarz i przedsiębiorca, Jim Rohn: „charakter nie jest czymś wrodzonym, czego nie można zmienić, jak odciski palców. To coś z czym się nie urodziłeś i musisz wziąć odpowiedzialność za jego kształtowanie”.

Okazuje się, że w piłce nożnej mentalność jest niezwykle istotna. Presja towarzysząca grze jest realna, podobnie jak wiele innych problemów, o których często zapominamy. Kwestia świadomości o roli psychiki wygląda dziś jednak o wiele lepiej niż kiedyś. Kształtowanie mentalności młodych zawodników sprawia, że w przyszłości powinni oni chociażby lepiej radzić sobie z porażkami. Trening mentalny jest dla umysłu dokładnie tym, czym dla mięśni zawodnika jest trening fizyczny. To właśnie mentalność zawodnika decyduje o tym, czy wytrwa on w treningach, czy opanuje nerwy podczas meczu, czy pozostanie skoncentrowany w najważniejszych momentach i czy ostatecznie będzie skuteczny.

Samozaparcie i waleczność to też kwestia głowy. To, co dzieje się w niej dzieje często ma ogromny wpływ – być może wręcz kluczowy – na to, czy dany zawodnik odniesie sukces, czy też przegra z własnymi słabościami. Do osiągnięcia sukcesu potrzebne jest pełne poświęcenie i mnóstwo potu wylanego na treningach. Jeśli zbudujemy w sobie mentalność zwycięzcy, nie poddamy się na ścieżce do obranego celu. Każdy zawodnik, który jest ambitny i marzy o sukcesie, musi rozwijać się fizyczne, techniczne, taktycznie oraz mentalnie. Poniżej przedstawiamy pięć najważniejszych umiejętności w tym ostatnim obszarze. Jako trener powinieneś stosować je w treningu.

BUDOWANIE SWIADOMOŚCI

Czyli zdawanie sobie sprawy ze zjawisk wewnętrznych (procesy myślowe) i zewnętrznych oraz odpowiednie reagowanie na nie. To fundament do pracy i szybkiego rozwoju, który pozwoli w szybkim tempie przyswajać wszystko, co chce przekazywać trener. Najprościej mówiąc jest to pobudzenie profesjonalizmu, dyscypliny i marzeń, czyli wiedza na temat tego, po co wykonujesz daną czynność, a nie wykonywanie jej na zasadzie „bo tak trzeba”. Piłkarz z doskonałym zaangażowaniem odpowiednio pracuje nie tylko na meczu, ale i na treningu.

KONCENTRACJA I OPANOWANIE

Najważniejszymi czynnikami są skupienie na danym obszarze oraz czas, przez jaki zawodnik potrafi to skupienie utrzymać. Zawodnicy odpowiednio skoncentrowani szybko dopasowują się do nowych sytuacji. Z koncentracją uwagi bezpośrednio powiązana jest umiejętność opanowania. Razem regulują one skupienie, myśli oraz emocje, które wpływają na jakość występów.

SAMODYSCYPLINA

Czyli odpowiednie przygotowanie do zajęć treningowych, samodzielna realizacja zadań nakreślonych przez trenera oraz kontrola emocji.

BUDOWANIE PEWNOŚCI SIEBIE

Zawodnik jest przekonany, że posiada konkretne umiejętności do realizowania celów indywidualnych i zespołowych. Jest odporny na niepowodzenia, które są dla niego jedynie drobnymi potknięciami. Budowanie pewności to również skuteczne wyznaczanie celów, które pomogą w zachowaniu poczucia pewności siebie. Muszą być one realistyczne, ambitne, osiągalne, konkretne i koniecznie zapisane.

Szczególne znaczenie należy przypisać celom krótkoterminowym, które powinny dawać zawodnikowi informacje zwrotne o ukończeniu zadania i tym samym być źródłem satysfakcji z własnego dokonania.

Bardzo ważne jest, by cele odpowiadały aktualnym potrzebom zawodnika. I tak na przykład sportowiec, który jest w stosunku do siebie bardzo krytyczny i reaguje zbyt emocjonalnie na własne pomyłki, może wyznaczyć cel typu: "rozluźnij się i włączaj do gry – bez emocji". Niebezpieczeństwem może być tutaj cienka granica pomiędzy dużą pewnością siebie a arogancją i narcyzmem.

KSZTAŁTOWANIE MOTYWACJI

Czyli dążenie do celu, podejmowanie rywalizacji mimo niepowodzeń, stawanie do walki również z teoretycznie silniejszymi przeciwnikami.

Do skutecznej motywacji szkoleniowcy coraz częściej wykorzystują filmy oraz klipy, które w znacznym stopniu mają wpływ na zawodnika. Odprawy przedmeczowe stają się multimedialnymi spektaklami, trenerzy w pełni wykorzystują potencjał tkwiący w pełnych energii filmowych produkcjach. Tuż przed finałowym meczem Ligi Mistrzów pomiędzy Barceloną i Manchesterem United w 2009 roku, Josep Guardiola zaprezentował swoim piłkarzom film zmontowany specjalnie na tę okazję. Pojawiły się w nim najlepsze zagrania wszystkich jego ówczesnych podopiecznych. Jako podkład muzyczny posłużył motyw z „Gladiatora”. W swoim wideo Hiszpan nie zapomniał nawet o rezerwowym bramkarzu, Jose Pinto. To kolejny ważny element – umiejętne dowartościowanie każdego zawodnika zespołu, niezależnie od jego rzeczywistej roli na boisku.

Trenerzy pracujący z najmłodszymi zawodnikami muszą dbać o pozytywną stymulację zawodników. Pamiętajmy, aby nasza trenerska motywacja była dodatnia. Zachęcajmy piłkarzy do podejmowania pozytywnego ryzyka na boisku. Motywacja negatywna, w której jest wiele zakazów i ograniczeń, burzy proces rozwoju młodych piłkarzy.

Kodeks mentalny zawodnika
1. Buduj swoją odporność psychiczną.
2. Wyznaczaj konkretne, ambitne i realne cele.
3. Szukaj swojej motywacji.
4. Buduj swoją pewność siebie w oparciu o codzienne sukcesy i treningi.
5. Kieruj swoim dialogiem wewnętrznym, zastępując negatywne myśli pozytywnymi.
6. Działaj skutecznie pod presją, koncentrując się na bieżącym zadaniu.
7. Przegrana nie musi być porażką, każdy ma prawo popełnić błąd.
8. Pracuj nad swoją komunikacją z trenerem i innymi zawodnikami.
9. Bądź przywódcą w ważnych chwilach – bierz odpowiedzialność za swoje sukcesy i błędy.
10. Pamiętaj, że jesteś częścią drużyny – pracując razem możecie osiągnąć wspólny cel.

Dobrym przykładem planowania obszaru mentalnego jest program szkolenia PZPN w oparciu o program szkolenia AMO.

Każdy ma marzenia. Jeden chce grać w Primera Division, inny chce być tak dobry jak Robert Lewandowski. Spełnienie tych marzeń wymaga pracy i ponadprzeciętnego wysiłku. Kluczem do sukcesu na boisku jest nasz umysł. Silna psychika, czyli wysoko rozwinięte kluczowe umiejętności mentalne, tworzy bazę do skutecznych działań. Ułatwia podniesienie się po porażce, przyspiesza powrót po kontuzji, gwarantuje spokój i opanowanie w najważniejszych występach. Odpowiednia mentalność to po prostu właściwa droga do sukcesu.

Nie mniej ważny jest kolejny filar szkolenia, czyli edukacja. To dzięki niej zawodnik rozpoznaje na boisku sytuacje i wie, jak powinien się w nich zachować. Posiadanie wiedzy będzie sprzyjało rozumieniu gry. Realizacja tego obszaru powinna być w procesie treningowym zaplanowana i uporządkowana. Musimy odnieść się tu do wieku, możliwości percepcyjnych oraz poziomu zawodników. Istotne jest, żeby po zakończeniu każdego etapu szkolenia posiadali oni określony zasób informacji umożliwiających im dalszy rozwój.

Wiedzy nie możemy ograniczać wyłącznie do wiadomości o samej grze. Wymogi dzisiejszej – nie tylko profesjonalnej – piłki, a także profilaktyka unikania kontuzji, budowanie pozytywnych nawyków czy zagrożenia uzależnień stawiają przed trenerami konieczność pokazywania zawodnikom właściwych postaw i zachowań. Odpowiednie odżywianie i nawodnienie, wypoczynek, sen, znajomość swojego organizmu i jego potrzeb, a z drugiej strony negatywne skutki zażywania używek to zagadnienia, które powinniśmy poruszać.

Oprócz kształtowania postawy prozdrowotnej, należy pamiętać również o uspołeczniającej roli treningu. Indywidualne umiejętności i predyspozycje poszczególnych zawodników muszą służyć drużynie. Nieżyjący już argentyński piłkarz i trener Helenio Herrera zwykł mawiać, że „kto gra pod siebie – ten gra dla przeciwnika, kto gra dla drużyny – gra dla siebie”.

Każdy zawodnik powinien posiadać umiejętność funkcjonowania w grupie. Kluczowe w tym aspekcie jest kształtowanie umiejętności społecznych, rozwoju osobistego oraz rozwoju strefy emocjonalnej:
- poprawna komunikacja i umiejętność przekazania informacji,
- posiadanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych,
- współdziałanie podczas ćwiczeń, gier i zabaw,
- budowania poczucia własnej wartości,
- umiejętność radzenia sobie z krytyką,
- dostrzeganie i wyrażanie emocji swoich oraz kolegów z zespołu,
- umiejętności odreagowywania.

Więcej informacji o obszarze wiedzy można znaleźć we wspomnianym już wcześniej programie szkolenia PZPN na bazie AMO.

Pozostał nam do omówienia jeszcze jeden składnik tego obszernego filaru. Aby przybliżyć jego znaczenie, przytoczymy poniżej cytat pochodzący z francuskiego filmu dokumentalnego pt. „Uliczna piłka”:

Trenuje (u nas) 400 dzieciaków w kategoriach od U-6 do U-15. Pierwsze, co im mówię, to że nie zostaną zawodowcami (…) Nie miejcie zbyt ambitnych marzeń. Możecie postawić sobie taki cel, ale nie warto fiksować się tylko na nim (…) Nie chcemy, żeby powtarzali nasze błędy. Dlatego jestem dla nich ostry, ustalam granice. Chcę, by pracowali ciężko, aby ją przekroczyć, ale prawda jest taka, że spośród 5 tysięcy zawodników tylko jeden wejdzie do zawodowej piłki. Spośród 100 chłopców w centrum treningowym 86 rezygnuje w wieku 16 lat i wraca grać na podwórko. Kluczem jest edukacja. Od niej zależy sukces. Przyszłość zależy od nauki, a nie od piłki. To brutalne, bo oni żyją dla futbolu, a ja każę im zdjąć różowe okulary. Lepsze to niż trzymanie ich w ułudzie.

Każdy trener dzieci i młodzieży, bez względu na poziom rozgrywek, może identyfikować się z tymi słowami. Oddają one to, o czym powinniśmy pamiętać, nie ograniczając się jedyne do boiskowego postrzegania obszaru edukacji. 

Znajomość języków obcych ułatwiająca aklimatyzację w zagranicznych zespołach. Matematyka i zasady ekonomii potrzebne w pracy oraz biznesie. Wiedza ogólna i rozwijanie innych pasji oraz zainteresowań w celu zabezpieczania przyszłości po zakończeniu kariery. To wszystko ma znaczenie. O to wszystko dbają najlepsi piłkarze. Przykładów nie trzeba szukać daleko. Mogą za nie posłużyć reprezentanci Polski – Robert Lewandowski czy Grzegorz Krychowiak.

Wymagania profesjonalnej piłki sprawiają, że można zaobserwować korelację pomiędzy obowiązkowym i odpowiedzialnym podejściem do obowiązków szkolnych a osiąganymi później wynikami sportowymi. Mocno ryzykowna jeszcze kilkanaście lat temu teza dzisiaj powoli znajduje swoje potwierdzenie choćby w postaci młodzieżowych reprezentacji województw czy Polski. Uczestniczący w zgrupowaniach zawodnicy to dobrzy lub bardzo dobrzy uczniowie. Warto o tym pamiętać i przytaczać ten przykład jako wzór i punkt odniesienia w prowadzeniu swoich zespołów, bez względu na ich poziom sportowy.

Mentalność i edukacja to filary, będące niemałym wyzwaniem. Oba są odpowiedzią na współczesne zapotrzebowanie w piłce nożnej. Szkoleniowcy muszą dzisiaj prowadzić zajęcia skupiając się nie tylko na samych środkach treningowych, ale również wchodząc w rolę wychowawcy i mentora.

Na zakończenie zebraliśmy w pigułce najważniejsze informacje dotyczące mentalności i edukacji.

Mentalność

- Trener jest wzorem dla dziecka. Jeżeli będzie potrafił zarażać je pasją do piłki, będzie wesoły, otwarty i właściwie zmotywuje, to dziecko także z większym zaangażowaniem i energią podejdzie do swoich obowiązków.

- Buduj u dziecka poczucie własnej wartości, chwal je. Pochwały i wyróżnienia zwiększają otwartość i pewność siebie u dzieci. Te cechy pozwalają z kolei dziecku na odważną i kreatywną grę na boisku.

- Stop ironii, dołowaniu i sterowaniu. Trener stosujący te metody doprowadza do strachu przed krytyką i karą, co w konsekwencji nie pozwala dziecku na zaprezentowanie pełni swoich umiejętności na boisku. Ma również wpływ na to, co poza boiskiem, może na przykład powodować kompleksy.

Edukacja

- Kontroluj wyniki w szkole. Dziecko, które nie jest w stanie podołać podstawowemu obowiązkowi, jakim jest szkoła, nie będzie miało dość siły lub możliwości intelektualnych, aby w 100 procentach rozwinąć się piłkarsko. Współczesna piłka stawia coraz wyższe wymogi, chociażby z zakresu taktyki gry. Dlatego stymuluj dziecko do nauki i rozwoju własnej inteligencji, co ułatwi mu także rozwój na boisku.

- Wyjaśnij temat zajęć (ich cele i priorytety). Efektywność jest wtedy, gdy znam cel i dążę do jego realizacji. Zawodnik, który nie wie, jaki jest cel treningu, nie będzie też wiedział po jego zakończeniu, czy go zrealizował

- Motywuj do pracy (w szkole, na boisku, w domu). Trening z zespołem to za mało. Zachęcaj podopiecznych do dodatkowej aktywności i rozwoju na wielu polach. To zwiększy możliwości rozwoju dziecka w późniejszych latach.

- Wprowadzaj w trening elementy samooceny (zmęczenie, skuteczność). Jeżeli przekonasz dziecko do samokontroli, będzie ono świadome i bardziej efektywne w każdej dziedzinie życia. Po treningu poproś dziecko o samoocenę jego zmęczenia. Dziecko będzie kontrolować swój organizm, a Ty przekonasz się, czy odpowiednio dobrałeś środki treningowe.

***

Autorami tekstu są:

Michał Jaszczyk – trener monitorujący w Programie Certyfikacji PZPN dla szkółek piłkarskich, mogący pochwalić się licencją UEFA A. W swojej trwającej od 2005 roku karierze szkoleniowej pełnił rolę trenera monitorującego również w innych projektach PZPN: AMO, Mobilnej AMO i OSSM. Poza tym prowadził między innymi Polonię Nowy Tomyśl, Sokół Pniewy, Pogoń Lwówek oraz Akademię Piłkarską Reissa.

Arkadiusz Miedza – trener monitorujący w Programie Certyfikacji PZPN dla szkółek piłkarskich, posiadający licencję UEFA A. W swojej trwającej od 2009 roku karierze szkoleniowej pełnił rolę trenera monitorującego również w innych projektach PZPN: AMO, Mobilnej AMO i OSSM. Poza tym jako trener prowadził Klub Sportowy Stadion Śląski Chorzów oraz Kadrę Śląska.